Beyin, bilişsel fonksiyonlar ve Demans

Demans hafıza kaybı mıdır?

Günlük yaşamın ve gerekliliklerinin bize beynimizin en önemli işlevinin hafıza olduğunu düşündürmesi normaldir. Yine demans gibi beynin işlevlerini etkileyen rahatsızlıkları hafızayla ilişkilendirmemiz de aynı ölçüde anlaşılabilir bir davranıştır. Ama beyin hafızadan çok daha fazlasıdır. Demans ve benzeri hastalıklar yalnızca hafızayı değil ama birçok bilişsel alanı etkilemektedir. Nedir bu 6 alan? Beyin karmaşık bir organ oluğundan işlevlerinin sınıflandırılması da farklı şekillerde olabilmekte. Amerikan Psikiyatri Derneği’nin (American Psychiatric Association) kullandığı sınıflandırma şu şekilde: 1- hafıza ve öğrenme 2- dil 3- yürütücü fonksiyonlar 4- karmaşık dikkat 5- sosyal bilişsellik 6- algı ve motor fonksiyonlar Bu diğer alanlar hafıza kadar ilgimizi çekmese de her biri bilişsel anlamda sağlığımız için temel fonksiyonlardan sorumludur. Ayrıca doktorlar ve nöropsikologlar değerlendirmelerini bu 6 bilişsel fonksiyonu kapsayacak şekilde yürütürler çünkü farklı demans tipleri farklı bilişsel alanları etkileyebilmektedir. Daha iyi anlamak için şimdi kısaca bu 6 farklı kognitif alana bakalım.

Hafıza ve öğrenim

En meşhur ve popüler olan alan hafızadan başlayalım. Beynimiz sayesinde olaylar, isimler gibi bir takım bilgileri kaydeder ve gerektiğinde kullanırız. Olguları kaydeden hafızaya semantik, olayları kaydeden hafızaya ise epizodik hafıza denir. Yaşla birlikte kaydedilen bilgilere ulaşmak zorlaşsa da bu gündelik yaşamımızı köklü anlamda etkileyecek bir zorluk derecesinde olmamalıdır. Alzheimer hastalığında ilk yitirilmeye başlayan bilişsel alan hafıza alanıdır.

Dil

Dil insana özgü niteliklerden birisidir. Yazabilmek, okuyabilmek ya da konuşabilmek için zinde bir beyin gerekir. Nesneleri adlandırabilmek, sözcükleri anımsamak, sözcüklerin manasını anlamak ve dilbilgisi kurallarına uymak için hafıza alanının yapısından farklı bir yapı kullanılır. Frontotemporal ya da progresif primer afazi gibi bazı demans türleri önce dil alanını etkiler.

Yürütücü fonksiyonlar

Bu fonksiyonlar planlamak, karar vermek, uzay-mekana tepki vermek ve bir görevden başka bir göreve geçmek gibi yüksek dereceli mekanizmaların alanıdır. Daha basitçe anlatmak gerekirse yürütücü fonksiyonlar düşüncelerimizi yöneten ve organize eden bir orkestra şefi gibidir. Vasküler demans tipleri gibi bazı demanslar hafıza alanından çok kendilerini yürütücü fonksiyonlar alanında gösterirler.

Karmaşık dikkat

Bazen kognitif fonksiyonların zayıflaması kendini dikkat alanında gösterir. Pek farkına varmayız ama konsantre olmak, odak halini özellikle çok uyaran ve paralel faaliyetler eşliğinde sürdürebilmek beynimizden ciddi bir mesai talep etmek demektir Bu alan da demans sebebiyle zayıflayabilmektedir.

Sosyal kognisyon

Sosyalleşme insan işleyişinin temelinde bulunmaktadır. Diğerleriyle etkileşime geçmek, iletişmek kalbimizle değil ama beynimizle gerçekleştirdiğimiz davranışlardır. Davranışsal frontotemporal gibi bazı demans tiplerinde empati, motivasyon, duygu tanımlamasından sorumlu nöronlar dejenere olur. Bu maalesef derin bir kişilik ve davranış değişikliğine yol açabilir.

Algı ve motor fonksiyonlar

Beynimiz öylesine otomatik pilotta işlemektedir ki görsel algıyla hareket koordinasyonumuzun karmaşık görevler olduğunu unuturuz. Nesneleri görüp tanıdığımızda ve onları manipüle ettiğimizde beynimiz duyularımızın kendisine gönderdiği sinyalleri organize etmektedir. Algı ve motor fonksiyonlar denilen bu organizasyon kapasitesi demansla birlikte genelde zayıflar.

Sonuç

Beynin gizemlerini hala tam olarak çözemediğimizden devasa karmaşıklığını bir kaç kelimeyle özetlemek kolay değildir. Ama beynin tek işlevinin hafıza olmadığını aklımıza kazıyarak demansın çok katmanlı etkilerini daha iyi anlayabiliriz. Demans maalesef hafızadan çok daha fazlasını etkilemektedir.

​

​